Trải qua chín tháng mười ngày mang thai - một hành trình lạ lẫm ở lần đầu và luôn ấn tượng với mỗi lần - tới một ngày người mẹ dồn hết sức lực vật vã trong đau đớn khó nhọc sinh ra một thành viên mới cho gia đình, một công dân mới cho xã hội. Hạnh phúc dâng trào như người ta thường nghĩ hay vẫn là một ẩn số với nhiều chị em?

Sau ngày cam go “vượt cạn” một mình có lúc tưởng như mất mạng ấy, cơ thể rã rời, thấm mệt từ cuộc chuyển dạ và từ những bệnh lý do mang thai gây nên, những ngày tiếp theo, khoảng 45 ngày, là thời kỳ theo tự nhiên toàn cơ thể người phụ nữ dần hồi phục - gọi là thời kỳ hậu sản. Theo bản năng, họ ôm con vào lòng và cho con bú: họ làm mẹ, nhưng trong bệnh viện, thầy thuốc vẫn gọi họ, những phụ nữ sau sinh bằng một từ chung: sản phụ - vì họ cần được theo dõi.

Người mẹ ấy có thể mau chóng phục hồi sức lực hoặc ngược lại, có thể suy sụp kéo dài, phụ thuộc rất nhiều vào sự chăm sóc về tinh thần và vật chất của người thân trong gia đình. Yếu tố tinh thần nếu cạn kiệt (suy sụp) có thể dẫn đến trạng thái không ổn định về tâm lý, bất bình thường về tâm tính, y học gọi là trầm cảm sau sinh hay trầm cảm hậu sản.

Trầm cảm sau sinh thường có biểu hiện dưới nhiều trạng thái từ nhẹ đến nặng như: chán nản, buồn rầu, mệt mỏi, rối loạn ăn uống, mất ngủ, tâm thần bất an, bi quan, thiếu tập trung, hoang tưởng, u uất, sợ tội lỗi... có thể gây ra nhiều đảo lộn bất thường trong sinh hoạt, hoặc vô ý tự gây sự cố như đè chết con, thậm chí bỏ rơi con hoặc có ý định tự tử...

Những triệu chứng này có thể giảm hoặc tái diễn. Điều này không nhờ vào may mắn mà phụ thuộc vào sự bù đắp, yêu thương, chăm sóc, chia sẻ của những người thân xung quanh. Nó như cơn áp thấp nhiệt đới, có thể tan biến nhưng cũng có thể trở thành dông bão gây bi kịch khủng khiếp làm chìm đắm cả con tàu gia đình.

Câu chuyện Nước mắt người điên đang trình diễn trên sân khấu Nhà hát kịch Phú Nhuận (TP.HCM) là một ví dụ. Theo lời giới thiệu, cốt chuyện dựa vào một câu chuyện có thật, một phụ nữ đã đè chết con khi ngủ. Chuyện không phải của riêng ai. Nó phản ánh một góc khuất của đời thường rất cần được trao đổi, thấu hiểu dưới góc độ y học, cho dù có những khác biệt về số phận.

Thật không công bằng nếu kịch bản sân khấu dẫn dắt (thuyết phục) người xem theo hướng nhìn nhận tất cả câu chuyện đau đớn và tội lỗi này đều bắt nguồn từ sự thay lòng đổi dạ, sa sút nhân cách ở nhân vật chính là một phụ nữ. Khai thác diễn biến sự việc theo hướng ấy là quyền của tác giả làm bộc lộ tính cách nhân vật, tuy nhiên khi làm xuất hiện một loạt cái ác, tạo ra vực thẳm không thể lấp đầy trong đời sống gia đình, mà cả kẻ phạm tội lẫn người bị hại đều không biết nguồn cơn nỗi đau thì có lẽ bi kịch ngoài đời sẽ còn lớn hơn nhiều lần bi kịch trên sân khấu.

Cần hiểu trầm cảm sau sinh là những biểu hiện bên ngoài của một cuộc chiến sinh hóa học xảy ra bên trong cơ thể người phụ nữ. Những biến động tâm sinh lý thời kỳ hậu sản nảy sinh các tác nhân điện hóa học tác động rất mạnh lên các đặc khu vỏ não, chi phối các hành vi, tâm tính người mẹ, bao gồm cả các phản ứng tự vệ theo bản năng.

Như vậy dưới góc độ y học, có thể coi trầm cảm sau sinh là một hiện tượng của bệnh lý (hoặc mang thuộc tính) sản khoa diễn ra trên cơ thể người phụ nữ, rất cần được nhìn nhận một cách thỏa đáng bởi các nguyên nhân khách quan, từ đó có cách hóa giải phù hợp mang tính khoa học chứ không nên coi đó như là điểm xuất phát chủ quan của mọi bi kịch. Lời cảnh tỉnh hoặc tuyên án trong gia đình hay trước dư luận xã hội nếu nhầm lẫn, nóng vội khác nào “đổ dầu vào lửa” tự gây thêm thảm họa? Mong sao con người ngoài đời tỉnh táo hơn, tạo ra sự khác biệt nhiều nhân tính hơn so với sân khấu.

Trầm cảm trên gây nhiều hậu quả phiền phức, nghiêm trọng, nhưng nhận ra nó không đơn giản và rất dễ bỏ sót do hình thức của nó đa dạng, phức tạp, pha trộn và nhất là do tính “giấu mặt” của nó. Vì vậy, việc phát hiện và chữa trị đến nay còn gặp nhiều khó khăn.

Trầm cảm sau sinh ở VN còn ít được quan tâm, mặc dù vài nghiên cứu ít ỏi tại TP.HCM cho thấy tỉ lệ mắc bệnh không phải là ít (11,6-17,2%), trong đó chủ yếu là:

- Mệt mỏi, chán nản.

- Buồn vô cớ sau sinh.

- Bi quan, cảm giác bất an.

- Tâm tính u uất, không ổn định kéo dài.

Đáng lưu ý và lo ngại là trầm cảm sau sinh không chỉ xảy ra ở độ tuổi trung niên mà gần đây còn lan rộng tạo ra đổ vỡ nơi những cặp vợ chồng trẻ mới làm quen với đời sống hôn nhân (một nguyên nhân khiến ly hôn tăng), nên rất cần sự quan tâm thấu hiểu nhiều hơn từ phía các “nhân vật trong gia đình” lẫn dư luận xã hội, để câu chuyện Nước mắt người điên chỉ là câu chuyện trên sân khấu, không xảy ra giữa đời thường.

PGS.BS NGUYỄN NGỌC THOA
(Đại học Y dược TP.HCM)